####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00007
Uniform title: āṣṭaprakaraṇa nādakārikā
Main title: āṣṭaprakaraṇam nādakārikā
Secondary title: ratnatraya bhogakārikā nādakārikā mokṣakārikā paramokṣanirasakārikāḥ
Author : rāmakaṇṭha
Commentator : aghoraśiva
Editor : kṛṣṇa śāstrī

Description: 
E-text of the nādakārikā from the ratnatraya bhogakārikā nādakārikā mokṣakārikā paramokṣanirasakārikāḥ in the devakottai series.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark Dyczkowski.    Revision 0: December 12, 2007 .

Publisher : śivāgama siddhānta paripalana saṅgham
Publication year : 1925
Publication city : <devakottai>
Publication country : India
####################################################


   
   नादकारिका
     
     भट्ट-रामकण्ठ-प्रणीता
     अघोरशिवाचार्यकृतव्याख्यासहिता
     
     बुद्ध्यस्मितामनोभ्यो विद्यातो रागतः कलायाश्च |
     मायापुंशक्तिभ्यो नादोऽन्यो दृश्यते ध्वनिभ्योऽपि || १ ||
     
     नादातीतं शिवं नत्वा नादज्ञानप्रसिद्धये |
     श्रीरामकण्ठरचितां व्याख्यास्ये नादकारिकाम् ||
     
     अस्मिता अहङ्कारः | ततश्च बुद्ध्यादीनां मायान्तानां  तत्त्वानां 
स्वकार्यैरेव सिद्धेः कार्यान्तरहेतुत्वे च प्रमाणाभावात् पुरुषस्य 
तच्छक्तेश्चाविकारित्वेन वाक्समवायायोगाद् ध्वनीनां च स्थूलानामुत्पत्त्यपवर्गयोगित्वेन 
कारणान्तरापेक्षित्वाद् अपिशब्देन तदुद्भूतानां वर्णानां च 
क्रमभावित्वेनाभिधायकत्वानुपपत्तेस्तत्कारणत्वेन नादो दृश्यते, प्रमाणेन निश्चीयत 
इत्यर्थः || १ ||
     
     तथा हि-
     
     श्रोत्रग्राह्या वर्णा उच्चरितध्वंसिनः क्रमस्थितयः |
     अपरस्परोपकारादविशिष्टा नार्थवाचका युक्ताः || २ ||
     
     ननु पदान्येव तावत्प्रकृतिप्रत्ययविभागेनार्थप्रतीतिकारणानि भवन्तु, वाक्यमे(व) 
वा विशिष्टक्रियाकाराकान्वयं (रकान्वितं) तद्धेतुत्वेनास्तु, अत आह-
     
न च वर्णव्यतिरिक्तं  पदमन्यच्छ्रूयतेऽथ वाक्यं वा |
     
     पदवाक्यैकदेशभूतानां वर्णानां क्षणविध्वंसित्वेन 
परस्परोपकारकत्वाभावस्योक्तत्वात्, तद्व्यतिरिक्तयोश्च पदवाक्ययोर्भेदेनादर्शनान्न 
तयोरप्यभिधायकत्वमिति प्रत्यक्षनिराकृतत्वेनानुमानेनापि न तयोः सद्भाव इत्याह �
     
     यच्चाक्षमिति निषिद्धं तत्सदिति निषिध्यतेऽन्यतो ज्ञातुम् |
     
     एतदेवाशङ्कापूर्वकं प्रपञ्चयति-
     
     गौरिति नामादिपदं श्रोत्रग्राह्यं सदस्ति चेन्नैवम् |
     न गकारौकारविसर्जनीयबाह्यं यतोऽन्यदत्रास्ति || ४ ||
     
     नामादीत्यादिग्रहणाद् रक्तेत्यादिविशेषणपदम्, गच्छतीत्यादिक्रियापदं च गृह्यते || 
४ ||
     
     ततश्च-
     
तेषां युगपदभावात् परोपलम्भे न पूर्वयोर्भावः |
प्राप्ताद्विसर्जनीयात् खुरकम्बललक्षणा न चिद्व्यक्तिः || ५ ||
     
     चिद्व्यक्तिरर्थसंविदुदयः | केवलाद् विसर्जनीयात् सास्नादिप्रतिपत्तौ अश्वः, पुरुषः 
इत्यादावपि स्यादिति भावः || ५ ||
     
     नन्वस्तु केवलाद् विसर्जनीयान्नार्थबुद्धिः, पूर्ववर्णजनितसंस्कारयुक्तात्तु 
भवेदेव, यतो वर्णानां क्षणविध्वंसेऽपि न तत्संस्कारनाशः, कालान्तरे 
स्मृतिदर्शनादित्याशङ्कते-
     
     अथ चेद् विसर्जनीयात् पूर्वाक्षरजातसंस्कृतिसहायात् |
     इष्टैव वाच्यबुद्धिरविशिष्टाद् या न संभवति || ६ ||
     
     परिहरति-
     
     नैतत् संस्कारा अपि यैर्बुद्धौ पूर्वमाहितास्तेषु |
     विज्ञानहेतवः स्युर्न ततोऽर्थे धीः प्रकल्प्यते येन || ७ ||
     
     संस्कारा हि यैरेव पूर्वानुभूतैरर्थैर्बुद्धावारोपिताः, तेष्वेव घटादिषु 
स्मृतिहेतवो दृष्टाः, नाननुभूतेषु घटादिषु |  ततोऽत्रापि यैर्वर्णैस्ते 
बुद्धावाहितास्तेष्वेव ज्ञानहेतवो युक्ताः, नार्थ इति पदस्य वाक्यस्य वा 
नार्थप्रतिपादकत्वं संभवति | यदाहुः � संस्काराः खलु 
यद्वस्तुरूपप्रख्याप्रभाविताः | विज्ञानहेतवस्तत्र ततोऽर्थे धीर्न कल्प्यते ||  इति | 
स्मर्यमाणानुभूयमानवर्णसमूहात्मकं पदमभिधायकमिति चेत्, तन्न, 
स्मर्यमाणानां प्रदीपानामर्थप्रकाशकत्वादर्शनात् |
     
     ननूक्तवद्वर्णानामर्थप्रतिपादकत्वासंभवात् तदन्यथानुपपत्त्या 
तदभिव्यङ्ग्योऽन्य एवाविनिर्भक्तो मायूराण्डरसवदनेकवर्णावभासकःक्रम एव 
पदात्मा पदव्यतिरिक्तश्च वाक्यस्वभावः समस्तस्य जगतो युगपत्क्रमेण 
वाऽर्थप्रतीतिहेतुत्वाद् व्यापको नित्यश्च स्फोटोऽभ्युपगन्तव्यः, यतः स एव 
व्यवहर्तॄणामर्थं स्फुटयतीति वैयाकरणाः | तदेतन्नोपपद्यते, तथाहि � तत्र 
यत्तावदुक्तं वर्णव्यतिरिक्तः स्फोट इति,  तदयुक्तम्, न वर्णव्यतिरेकेण तस्य स्फोटस्य 
तद्ग्राहकयोर्मध्ये स्थितिरुपपद्यते | यतः स हि वर्णेभ्यो भिन्नो वा स्यादभिन्नो वा ? न 
तावद्भिन्नः, वर्णव्यतिरेकेण तस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धेः, शशविषाणादेरिव | 
न चानुमानात् स्थितिरुपपद्यते, तस्य प्रत्यक्षनिराकृतत्वात् | न चोपलब्धिप्राप्तत्वं 
तस्यासिद्धमिति वक्तव्यम्, ज्ञापकत्वात् | कारको हीन्द्रियादिः शक्त्यैवाज्ञातोऽपि कार्यं 
जानाति करोति, संस्कारवद्बीजादिवच्च | ज्ञापकस्याक्षिनिकोचादेरिव 
ज्ञापकत्वस्यासंभवान्नानुमानादनवस्था | नाज्ञापकश्च स्फोटोऽभ्युपगन्तव्यः, 
अक्षिनिकोचादिवदग्रतः संबन्धस्याज्ञापकत्वादिति कथमसाविन्द्रियादिवदनुपलभ्यो 
विकल्पयितुं शक्यते | यदाऽभिन्नः, तदा वर्ण एव स्फोटः, न तु तेभ्यो भेदेनावस्थित इति 
हस्तः कर इतिवत् स्फोटो वर्ण इति समा श्रुतिः, एकार्थाभिधानात् | ततो न 
तद्भेदादत्रार्थभेदः | तेन चार्थबुद्धिरुपपद्यते | यदप्युक्तं वर्णव्यङ्ग्य इति, 
तदप्ययुक्तम्, स्फोटो

     हि बहुभिर्वर्णैरभिव्यक्तोऽर्थप्रतीतिहेतुः, स्यात्, एकैकेन वा ? यदि 
बहुभिरभिव्यङ्ग्यः, तदा तेषामुच्चरितध्वंसित्वेन विसर्जनीयकाले गकारौकाराभावान्न 
विसर्जनीयमात्रात् तदभिव्यक्तिरिति पूर्वोक्तो दोषः | अथ पूर्वसंस्कारसहितोऽन्त्यो 
वर्णस्तद्व्यञ्जक इष्यते, तत्रापि स एव दोष इति केन हेतुनाऽत्यन्ताप्रसिद्धः स्फोटः 
कल्प्यते | अथ द्वितीयः, गकारादिना गोगवयगगनादिस्फोटानां बहूनामभिव्यक्तितो 
विशेषाभावादनेकार्थप्रतिपत्तिप्रसङ्गः | किञ्च, विभुत्वे 
चास्यैकपुरुषोच्चारितैर्वर्णैरभिव्यक्तिमत्त्वे सति विशेषाभावाद् देशान्तरेऽपि 
प्रमातृणामर्थप्रतिपत्तिः स्यात्, तथा कालान्तरेऽपि नित्यत्वेनाधेयाविशेषत्वात् | न च 
तथाप्युच्यते | ततो न विभूर्नित्यो वा कश्चिदर्थप्रतिपादको युक्तः, नितरामेव स्फोट इति || ७ 
||
     
     प्रकारान्तरेण पराभिप्रायमाह-
     
     तद्बुद्ध्यधिरोहपदं क्रमवृत्तस्य क्रमेण विज्ञानम् |
     वाचकमिष्टमदुष्टं हेतुश्चेत् स्थूलशब्दजातस्य || ८ ||
     
     
     व्यक्तं हि तावत् खुरकम्बलादिलक्षणमर्थं बुद्ध्याऽध्यवस्य तदनुगुणं 
गौरित्यादिपदं चिन्तयैवानुसन्धाय ततः स्थूलशब्दं प्रयुङ्क्ते | ततश्च 
बुद्ध्यदिरोहितपदबुद्ध्याधिरूढगवादिपदसहकृतं विवक्षिततत्तद्गोगवयाद्यर्थक्रमेण 
तत्तदर्थाकारमुत्पद्यमानं तत्तत्स्थूलशब्दोच्चारणकारणं तत्तद्बुद्धिवृत्त्यात्मकमेव 
विज्ञानं क्रमेण वास्य गवादेरर्थस्यादुष्टमभिधायकमिष्यतामिति || ८ ||
     
     एतदपि निराकरोति-
     
     अस्त्वित्थं वाचकता वाच्येभ्यो नैव भिद्यते येन |
     तद्वस्तु निरवशेषमविशेषेणैव बुद्ध्युपारोहि || ९ ||
     
     इत्थं परामर्शज्ञानस्यान्तरस्य वाचकताऽस्तु | एवं सति वाच्यवाचकयोरभेदः 
| उभयोरपि सास्नादिरूपत्वेनैककारणत्वात् तत्सास्नादिरूपं वस्तु निरवशेषं 
बाह्याकारविशेषेण बुद्ध्युपारूढं यतः || ९ ||
     
     अत्र भेदमाशङ्कते-
     
     वाचकतैव विशेषो वाच्याच्चेत् तद्विमर्शरूपत्वात् |
     अस्य विमृश्या वाच्या भेदाभेदैरिदं च सत् किन्तु || १० ||
     
     अयमेवास्य बुद्ध्याकारस्य वाचकस्य वाच्याद्वाह्याकाराद्-विशेषो 
यद्वाह्याकारपरामर्शरूपत्वाद्वाचकत्वम् | ततश्च वाचकैः 
परामर्शज्ञानभेदैर्गवादिलक्षणा बाह्याकारभेदा विमृश्यमाना वाच्या भवन्तीति 
विशेषः | अत्रोच्यते- इदं च सत् किन्त्विति || १० ||
     
     रूपरसगन्धशब्दाद्यर्था येनावमृश्यतां नीताः |
     सोऽन्तःसंजल्पात्मा नादः सिद्धो न विषयभावेन || ११ ||
     
सत्यमस्त्येवेदं वाच्याद् भिन्नमान्तरं विमर्शात्मकं विज्ञानम् | तत्तु 
नाकारणमुत्पद्यते, कादाचित्कत्वात् | एतदुक्तं भवति- विद्धिर्हि तावद्वाह्ये चक्षुरादिना 
विषयीकृत एवार्थेऽद्यवसायिनी दृष्टा, नाविषयीकृते, अतिप्रसङ्गात् | ततश्चान्तरे बुद्धिः 
केनापि विषयीकृत एवार्थे परामर्शं करोति, अन्यथा सर्वदा सर्वार्थपरामर्शप्रसङ्गात् 
| तस्माद् रूपरसादयोऽर्था येन वक्तृबुद्धेः परामृश्यतां नीताः, स एवात्र नादः | 
अन्तः संजल्पात्मेति | आन्तरः संजल्पो बिन्द्वाकाराऽऽत्मा कार्यत्वेन विद्यते यस्य स 
तादृग्विधः | तस्यापि परामर्शज्ञानस्य कारणं वाचकत्वेन सिद्धो न तु 
विषयाकारतया परिणतः स्थूलशब्द इति | कथं पुनर्वक्तृगतो नादः 
प्रतिपत्तुर्वाच्यबुद्धिं जनयतीति चेत्, तदुच्चरितस्थूलशब्दाअभिव्यक्तः प्रतिपत्तृगतो 
नादस्तस्याऽपि वाच्यबुद्धिं जनयतीति वक्ष्यति कारिकोपसंहारे || ११ ||
     
     विषयीकुर्वन् सर्वान् शब्दार्थानेष वाचको नान्यः |
     दृष्टं सदप्यसत् तद् यस्मादेतेन सदा परामृष्टम् || १२ ||
     
     तदुक्तम् � न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते | अनुविद्धमिह ज्ञानं 
सर्वं शब्देन जायते || (वा० प० १|११५) इति | कथं पुनः श्रीमत्पराख्ये � 
पूर्ववर्णजसंस्कारयुक्तोऽन्त्योऽर्णोऽभिधायकः इत्युक्तम्, 
नादाभिव्यञ्जकत्वेनोपचारादित्यदोषः || १२ ||
     
     इत्थं नादस्य वाचकत्वं प्रसाध्य पूर्वप्रतिज्ञातं बुद्ध्यादीनां 
तत्कारणत्वमाह-
     
     बुद्ध्याकारो नास्मान्न मनोऽहङ्कारयोः कृतिर्येन |
     तत्कार्यशरीरेन्द्रियविकृतेः पृथगेवमव्यक्तम् || १३ ||
     
     यदेतद्वाचकत्वं तदस्मादेवोक्तात् कारणान्न बुद्ध्याकार इत्युक्तम् | न च 
मनोऽहङ्कारयोः पृथग्भूतम् | एवमव्यक्तमपि न वाचकत्वेनेष्टमिति शेषः, तस्य 
गुणकारणत्वेनैव सिद्धेः, कार्यान्तरहेतुत्वे च प्रमाणाभावादिति || १३ ||
     
     अयं च-
     
अव्यक्तत्वान्नादः सूक्ष्मः शब्दस्तु वाचकत्वेन |
वाक्यपदे प्रविभिन्नः पदार्थबुद्धेरसङ्करो यस्मात् || १४ ||
     
     यस्मात् प्रतिपत्तृषु पदार्थबुद्धेरसङ्करो दृश्यते, तस्मात् प्रतिपुरुषं तेषु 
वाक्येषु पदेषु च वाचकत्वेन भिन्नरूपोऽयं नादोऽव्यक्तत्वेन सूक्ष्मशब्दवाच्यो 
वाचकत्वेन स्थूलशब्दवाच्य इति || १४ ||
     
     इत्थं नादस्वरूपमुक्त्वा तत्कारणभूतां महामायां प्रतिपादयितुमाह-
     
     संवेद्यते न तद्वच्चागोपालाङ्गनादिपशुवृन्दैः |
     बालैर्भिन्ना नादा उत्पत्त्यपवर्गयोगिनस्तेन || १५ ||
     
     इह हि एकपुरुषविमर्शकाले सर्वेषां तदुदयादर्शनात् परस्परभिन्नस्वभावैः 
पश्वात्मभिर्हेतुभूतैः प्रत्यवस्थाभिन्ना एव नादाः संवेद्यन्ते, 
पदार्थबुद्ध्यन्यथानुपपत्त्या शास्त्रतश्चोपलभ्यन्ते |
     
     यदुक्तम्- आगोपालाङ्गना बाला म्लेच्छाः प्राकृतभाषिणः | अन्तर्जलगताः 
सत्त्वास्तेऽपि नित्यं, ब्रुवन्ति ते || इति | किमतः ? इत्यत आह- उत्पत्त्यपवर्गेति | तेन कारणेन 
उत्पत्तिविनाशधर्मित्वं कार्यत्वमेषां सिद्धमित्यर्थः || १५ ||
     
     ततश्चैषां कार्यत्वेनोपादानकारणं वाच्यम् |
     तत्सिद्धो नादः परः सुमङ्गला मालिनी महामाया || १६ ||
     
     समनाऽनाहतबिन्दुरघोषा वाग् ब्रह्मकुण्डलिनीतत्त्वम् |
     विद्याख्यं तत्त्वमित्युक्तं तैस्तैस्तदागमेष्वित्थम् || १७ ||
     
     पराभिप्रायमनूद्य दूषयति-
     
     सेयमवस्था कैश्चित् पदविद्भिर्वर्ण्यते क्रियाशक्तेः |
     इह पुनरन्यैवोक्ता पुरुषासमवायिनी वाग् यस्मात् || १८ ||
     
     यस्मात् प्रतिपुरुषस्य वाक्समवायाभावान्नादादिक्रमेण शब्दोत्पादकत्वं न 
युक्तम्, परिणामित्वप्रसङ्गात्; तस्मान्नैवेयमत्रोक्ता || १८ ||
     
     एतदेव प्रपञ्चयति-
     
     अविकार्यत्रात्मोक्तस्तच्छक्तिश्चाप्यतो न योग्यौ तौ |
     बहुधा स्थातुं यद्वा चैतन्यविनाकृतौ विकारित्वात् || १९ ||
     तत्पुंशक्तेर्भिन्नो नादोपादानकारणत्वेन |
     
     तस्मात् प्रतिपुरुषात्तच्छक्तेश्च भिन्नाकुण्डलिनी नादकारणं सिद्धेति || १९ ||
     यद्येवं मायैव परिणामिनी नादोपादानकारणमिष्यताम्, अत आह-
     
अचिदपि शुद्धत्वान्मायातोऽप्यन्या तदूर्ध्वगा कथिता || २० ||
     
     यदुक्तम् � मायोपरि महामाया (रौ० सं० ४|२८) इति || २० ||
     
     आगमप्रमाणसिद्धा चेयं शुद्धाध्वोपादानभूता महामायेत्याह-
     
शुद्धं विद्यातत्त्वं विद्येशानां च भोगदं भुवनम् |
अध्वन्युक्तं चान्यैः सदागमैः श्रेयसे च तद्धेतुः || २१ ||
वाग्ब्रह्मणि निष्णातश्चिद्ब्रह्माप्नोति येन कथयन्ति |
     
     यदाहुः- शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति (मै० उ० ६|२२ ) इति || २१ 
||
     
     किञ्च-
     
     सिद्धिर्मुक्तिश्च परा नादज्ञानक्रिया च सफलेति || २२ ||
     
     कथयन्तीति पूर्वक्रियानुषङ्गः || २२ ||
     
     यद्येवं नादज्ञानादेव परमुक्तिसिद्धेः कथं दीक्षैव मोचिनीति 
श्रीमत्स्वायंभुवादावुक्तम् | ज्ञानस्यापि दीक्षाङ्गत्वेनैव मोक्षसाधनत्वान्न 
केवलस्येति वक्ष्यामः | अपि च, स्थूलस्य पाशरूपस्य मायीयस्य शब्दस्य 
शिवादिशुद्धवस्तुप्रतिपादकत्वासंभवात् शुद्धस्य मन्त्रतन्त्रात्मनः शब्दस्य 
कारणत्वेनाऽप्येषा सिद्धेत्याह-
     
     मन्त्रादिकारणत्वाद्
     
     ततश्चाङ्गारस्थानीयेष्वेषु शब्देष्वभिव्यक्ता अग्निस्थानीयाः सूक्ष्मा 
मन्त्रशब्दाः कार्यकरा भवन्तीत्युक्तं श्रीमन्मतङ्गादौ |
     
     ततश्चायं तत्कार्यभूतः प्रागुक्तो नादः �
     
     विद्यारागादिकञ्चुकाद् भिन्नम् |
तत्कार्यमभिष्वङ्गाद् दृक्क्रिययोर्मीलनाच्च भिन्नं यत् || २३ ||
     
     रागविद्याकलानां स्वकार्यैरेव सिद्धेः कार्यान्तरहेतुत्वे प्रमाणाभावात्, अनेक 
तत्त्वपरिकल्पनाभावप्रसङ्गाच्च || २३ ||
     
स महामायाजन्यो नादः परमार्थवाचको युक्तः |
येन स्थूलं शब्दं मन्त्रं तन्त्रात्मकं प्रवर्तते वापि || २४ ||
     
     स्थूलस्य तु तदभिव्यञ्जकत्वाद् वाचकत्वमित्युक्तम् || २४ ||
     
     एतदेवोपसंहरन्नाह-
     
सा प्रतिपुरुषं भिन्ना वाक्शक्तिर्वाचिका स्थितेति ततः |
वाचकजातं निर्मायान्तरतस्तद् व्यनक्ति बाह्येऽपि || २५ ||
स्थूलैः शब्दैर्व्यक्ताः सूक्ष्मा नादात्मकास्ततो ध्वनयः |
वाच्यविभिन्नां बुद्धिं कुर्वन्तो वर्धयन्ति जनयात्राम् || २६ ||
     
     अनेनैव च क्रमेण मन्त्राः शब्दा अपि शिवादेरर्थस्याभिधायका भवन्तीत्युक्तम् 
|| २५ �२६ ||
     
इति नादसिद्धिमेनामकरोत् श्रीभट्टरामकण्ठोऽत्र |
नारायणकण्ठसुतः काश्मीरे वृत्तपञ्चविंशत्या || २७ ||
     
     श्रीमद्घोरशिवाचार्यजन्ययाऽपरसंज्ञया |
     व्याख्याता नादसिद्धिश्च प्रार्थितेन गुरुत्तमैः ||


###########   END OF FILE  #######